Целта на една вакцина е да предизвика стекнат имунитет против патогениот микроорганизам против којшто е дизајнирана, во случајов против коронавирусот SARS-CoV–2.
Тоа значи дека во најмала рака вакцината треба 1) драматично да ги намали (или целосно елиминира) симптомите од болеста и доколку е возможно да ја 2) намали (или целосно елиминира) преносливоста на болеста. Вакцината којашто комплетно ги исполнува двата услови би била оптималната, ама и вакцина којашто го исполнува услов 1) може да има огромна улога во борбата со COVID–19.
Да почнеме од самиот почеток, односно типовите на вакцини коишто се во игра против COVID–19.
- Вакцина направена од деактивиран вирус, како тие кинеските на Sinovac и Sinopharm коишто се наоѓаат во фаза 3 на клинички студии и наскоро ќе бидат спремни за употреба. Ова е класичен начин на развој на вакцина и е едноставен: се зема коронавирусот, се расте во огромни количини и после се убива (инактивира, деактивира). Таквата верзија се вбризгува во пациентот и побудува имун одговор, без да предизвика болест (бидејќи вирусот не може да се дели). Најдобрата аналогија што ми текнува е расклопување на автомобил, гмечење на сите негови делови и фрлање на буниште. Знаеме дека сите делови потекнуваат од некој автомобил, ама истиот никогаш нема да може да биде во возна состојба. На имуниот систем доволно му е да ги препознае овие делови.
- Вакцина направена од ослабнат (атенуиран) жив вирус. При овој начин се зема вирусот, се расте во услови коишто се разликуваат од тие во човечкиот организам; вирусот мутира и ослабнува и кога ќе се вбризга во пациентот предизвикува имун одговор без да ја предизвика болеста. Вака ослабнатиот вирус претставува само имитација на вистинскиот вирус. Ова е како на Фичо да му ставите значка од Ферари и така да го излажете имуниот систем. Бидејќи вирусот е сепак жив, се избегнуваат вакви типови на вакцини.
- Вакцина направена од комбинација на вируси коишто не се способни да се делат и целниот вирус; вакви се Оксфордската, руската, белгиската и една од кинеските вакцини. Дел од овие веќе се наоѓаат во фаза 3 на клинички студии. Кај овие вакцини се користи вирусен вектор (најчесто аденовирус) којшто се користи како транспортно возило за да пренесе ген (пример Spike protein генот) од коронавирусот (патникот). Од генот (ДНК) на патникот (коронавирусот) се добива РНК и од неа се ствара антигенски протеин којшто се препознава од имуниот систем и предизвикува имун одговор. Значи имуниот систем преку својата гранична контрола го препознава патникот и реагира соодветно. Проблемот кај овие вакцини е што голем број на луѓе имаат веќе воспоставен имун одговор кон транспортното возило (аденовирусот) и го уништуваат истиот пред да влезе во клетката и го достави патникот во јадрото на клетката. За да го минимизира овој ефект, при Оксфордската вакцина се користи аденовирусен транспортер од шимпанза (луѓето не биле во контакт со ваков вирус и немаат претходен имун одговор) наместо аденовирусен човечки вектор (за којшто луѓето имаат претходен имун одговор).
- Вакцина базирана на РНК молекула. Овие се нови модерни типови на платформи и пристапи, се тековно едни од најветувачките и се наоѓаат во фаза 3 на клинички студии и се најблиску до добивање на лиценца; пример ваков тип на вакцини се тие од Pfizer и BioNTech (германскат) и Moderna (американската). Во овој случај РНК молекула што кодира за Spike протеинот на коронавирусот (патникот) се пакува и транспортира во липидна наночестичка и се доставува во човечкиот организам. Значи кај претходните вакцини транспортното возило беше друг вирус (аденовирус), тука транспортното возило е липидна наночестичка. Кога патникот (РНК од коронавирусот) ќе влезе во самата клетка, произведува антиген којшто се препознава од имуниот систем и предизвикува имун одговор. Најголемиот проблем кај овие вакцини е што не се многу стабилни и треба да се транспортираат на ултра ладно (–20 до –90 степени) што може да претставува логистички проблем за многу држави, посебно посиромашните.
- Рекомбинантни протеински вакцини, како таа на Novavax. Oвие вакцини буквално претставуваат протеини од самиот коронавирус (најчесто Spike протеинот или негов дел) коишто се произведуваат во бактериски/инсектни клетки-фабрики, се изолираат од нив, се пакуваат во наночестичка и засилувач на имун одговор (адјувант) и се вбризгуваат во пациентот.
Спомнав дека сите вакцини треба да предизвикаат некаков имун одговор. Но и тука има разлики и градации. Најчесто имуниот одговор се мери во антитела коишто неутрализираат уникатен дел од вирусот (пр. Spike протеинот) и клеточен имун одговор (пр. преку Т-клетки). Значи кога се дава вакцина, не е важно само ДАЛИ предизвикува имун одговор, туку и КОЛКУ и КАКОВ имун одговор предизвикува. Понатаму важно е дали овој имун одговор покрај што заштитува од болеста, дали истовремено ја намалува преносливоста на коронавирусот. Пример најголем дел од овие вакцини ги заштитуваат белите дробови, но не и горниот респираторен тракт (грлото и носот), што значи дека овие луѓе иако заштитени сеуште ќе може да го пренесуваат вирусот. Challenge студии со различни типови на мајмуни укажуваат само белгиската (Janssen), aмериканската (Moderna) и таа на Novavax водат со двојна заштита, односно бранат од болеста и ја неутрализираат преносливоста.
Сега за сега изгледа дека најсилна имуногеност (најсилен имун одговор) предизвикуваат рекомбинантно протеинските (Novavax), проследени од РНК вакцините (Pfizer и Moderna), па шимпанзо-аденовирусните (Оксфорд) аденовирусните и на крај деактивираните вакцини. Најсилни несакани дејства има од аденовирусните вакцини, проследени од РНК вакцините, па рекомбинантно протеинските, а додека деактивираните вакцини имаат најмалку несакани дејства. Се чини дека имуниот одговор е помал кај постари возрасни групи (што е загрижувачки, ама очекувано), што можеби значи дека за нив ќе треба да се спремаат посебни формулации. Истото важи и за деца, коишто реагираат побурно на вакцини; за нив веројатно ќе треба да се дизајнираат формулации со пониски дози.
Значи најверојатно светот ќе добие повеќе типови на вакцини со потекло од повеќе земји, базирани на повеќе технологии. Тоа е добро бидејќи најверојатно ќе бидат потребни од 15–20 милијарди дози (заедно со бустери), а тоа е невозможно да го направи една компанија или држава. Значи ќе треба да се направат нови стратегии за дистрибуција и вакцинација.
Сега за сега вакцините на Оксфорд/AstraZeneca, Pfizer/BioNTech и Moderna се најдлабоко влезени во трета фаза на клинички студии и се наоѓаат пред лиценцирање.
Само со ум можеме да идеме напред.